Wat is de Koffiecantate van Bach?

Koffiecantate of Kaffeekantate is de bijnaam van Bachs cantate Schweigt stille, plaudert nicht (Wees stil, praat niet). De titel is de eerste zin van het stuk, gezongen door de verteller, die de luisteraar tot stilte maant. De tekst is geschreven door Picander (het pseudoniem van Christian Friedrich Henrici), die ook de tekst voor Erbarme dich en andere aria’s uit de Matthäus-Passion van Bach schreef.

Een cantate is een muziekstuk voor zangsolisten (soms ook een koor) met instrumentale begeleiding. Meestal is het onderwerp van een cantate religieus. Zo moest Bach voor iedere zondagse kerkdienst in de Thomaskirche in Leipzig een nieuwe cantate componeren, gebaseerd op een passage uit de Bijbel. Vandaar dat hij er veel heeft geschreven – meer dan 200. Maar Bach componeerde ook wel eens cantates met niet-kerkelijke thema’s, zoals de Koffiecantate.

Waar gaat Bachs Koffiecantate over?

De Koffiecantate is eigenlijk net een komische mini-opera. Het meisje Lieschen (een sopraan) is gek op koffie, zeg maar gerust verslaafd. “Als ik niet driemaal daags mijn kopje koffie mag drinken,” zingt ze, “dan verander ik tot mijn verdriet in een verdord stukje geitenvlees.” Vader Schlendrian (een bas), een naam die iets als ‘sleur’ of ’treuzel’ betekent, vindt die obsessie maar niets. Hij probeert zijn dochter over te halen om haar favoriete drankje vaarwel te zeggen. “Weg met die koffie!” beveelt Schlendrian haar. Maar ze trekt zich er tot zijn ergernis niets van aan. Al zijn dreigementen – geen mooie kleding meer, nooit meer naar een feest – hebben geen enkel effect.

Dan schiet Schlendrian de enige remedie te binnen. Ze mag van hem alleen trouwen als ze stopt met koffiedrinken. Hij heeft zijn slag op de juiste plaats uitgedeeld: Lieschen stemt toe. Tenminste, dat denkt hij. Terwijl Schlendrian op zoek gaat naar een geschikte man voor zijn dochter, vertelt ze stiekem aan iedereen dat ze alleen trouwt onder één voorwaarde. In de huwelijksakte moet worden opgenomen dat ze koffie mag zetten wanneer ze wil. Zo is Lieschen haar vader te slim af. Zij en de verteller zingen de moraal van het verhaal: vrouwen houden nu eenmaal van koffie, waarom zou je dat willen veranderen?

Waarom componeerde Bach de Koffiecantate?

De dag beginnen met een kopje koffie of even ergens wat koffie drinken: het is nu de normaalste zaak van de wereld. Maar in de tijd van Bach was koffie een nieuw fenomeen. Het waaide over uit de Arabische wereld en zo schoten de koffiehuizen in Europa als paddenstoelen uit de grond. In Leipzig waren er zelfs meer dan tien.

Iedere vrijdagavond was Bach te vinden in het grootste koffiehuis van de stad, Zimmermannsches Kaffeehaus of Café Zimmermann van Gottfried Zimmermann. Daar dirigeerde hij ruim tien jaar concerten van het Collegium Musicum, een ensemble van muziekstudenten en professionals. Onder het genot van een kopje koffie kon iedereen de gratis toegankelijke concerten bijwonen. Bach dirigeerde hier zijn wereldlijke cantates en instrumentale muziek, maar liet ook werken van zijn goede vriend Telemann horen. De Koffiecantate, die Bach uitvoerde in Café Zimmermann en tussen 1732 en 1735 schreef, moet zeker een groot succes zijn geweest bij een publiek vol koffieliefhebbers.

Het koffiehuis bestaat helaas niet meer: het is verloren gegaan tijdens het bombardement op Leipzig in 1943. Maar wat blijft is een unieke cantate, een erg vermakelijke ‘koffie verkeerd’ in het oeuvre van Bach

NPO Radio 4